مکلف چون آراسته به قیام شد، باید بداند که قیام او اشاره به عالم عقل است، و قرائت او اشاره به عالم نفس کلیه الهیه که تنزل اول عقل است.

و چون مرتبه نفس کلیه الهیه که تعبیر از آن به عالم ارواح مى‏شود مرتبه دوم عقل است، از این جهت سوره حمدى که اشاره به آن است به سبع المثانى مسمى شده و چون همه خیرات در آن مندرج و همه برکات در تحت آن مندرج است مسمى به کلیه الهیه شد. پس حمدى که اشاره به اوست نیز جامع جوامع خیر و حکمت است.

چنانچه فضل بن شاذان از حضرت على بن موسى الرضا علیهما السلام روایت نموده که آن جناب در علت وجود سوره مبارکه حمد در نماز فرموده‏اند:

این‏که در نماز ابتداى به سوره حمد شده و سایر سوره‏ها را این مزیت نیست، به خاطر این است که جوامع خیر و حکمت در این سوره جمع است و در سایر سوره‏ها نیست‏ «1».

 [الْحَمْدُ لِلَّهِ‏].

همه ستایش‏ها، ویژه خدا.

براى شکر حضرت او نسبت به تمام نعمت‏ها.

[رَبِّ الْعالَمِینَ‏].

مالک و مربّى جهانیان است.

توحیدى است از براى او و تحمید و اقرارى است به این‏که او خالق و مالک است نه غیر او.

[الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏].

رحمتش بى‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است.

استعطاف و ذکر آلاء و نعماى اوست بر همه خلق او.

[مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏].

مالک و فرمانرواى روز پاداش و کیفر است.

اقرار است از براى او به بعث و حساب و مجازات و ایجاب ملک آخرت از براى او مثل ایجاب ملک دنیا.

[إِیَّاکَ نَعْبُدُ].

[پروردگارا!] تنها تو را مى‏پرستیم.

رغبت و تقرب به سوى اللّه تعالى است و اخلاص است در عمل از براى او نه غیر او.

[وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏].

وتنها از تو کمک مى‏خواهیم.

طلب زیاده نمودن توفیق از جانب حضرت اوست، جهت عبادت و استدامه نعمتى که بر بنده مرحمت فرموده و درخواست کمک و یارى از جناب اوست.

[اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ‏].

ما را به راهِ راست راهنمایى کن.

طلب رشد و راهنمایى دین او و اعتصام به حبل او و طلب زیاده نمودن معرفت حضرت اوست.

[صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ‏].

راه کسانى [چون پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان که به خاطر لیاقتشان‏] به آنان نعمتِ [ایمان، عمل شایسته و اخلاق حسنه‏] عطاکردى.

تأکید در سئوال و رغبت است و یاد نمودن ما تقدم از نعمت‏هاى اوست بر اولیا و میل کردن در این نعمت‏ها.

[غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ‏].

هم آنان که نه مورد خشم تواند.

پناه به اوست از این‏که از طایفه معاندان و کافران و استخفاف کنندگان به اوامر او باشد.

[وَ لَا الضَّالِّینَ‏].

و نه گمراه‏اند.

طلب عصمت، از این‏که از گمراهان باشد و از طایفه جاهلان و بى‏معرفتان به حساب آید.

روى این حساب در سوره حمد، انواع خیر و حکمت از امر دنیا و آخرت، جهت انسان جمع است.

آرى، چون‏ [الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏] گوید، ملتفت باشد که چه کسى را ستایش و اثبات ربوبیت از براى که مى‏نماید؟ براى کسى که مستحق جمیع محامد است، وشایسته حمد و ثناى هر ممدوح و حامد است.

و چون‏ [الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏] گوید، متذکر گردد که هر چه سواى اوست، پیوسته پرورده قدرت اوست و خوان احسانش نزد هر دشمن و دوست گسترده و رحمت واسعه او در دنیا و آخرت دستگیر ضعیفان است و عنایتش فریاد رس هر ناتوان.

چون‏ [مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏] گوید، خود را در قیامت در محضر آن جناب و در دادگاه عدل آن حضرت حاضر بیند و مشاهده ثواب و عقاب نماید.

چون‏ [إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏] گوید، متوجه این معنا باشد که دل و جان و قلب و زبان و سایر اعضا و جوارحش در عبودیت داراى توحید و در درخواست توفیق و کمک از حضرت او داراى هماهنگى باشند.

و چون‏ [اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ‏] گوید، نظرى دقیق به تمام انبیا و اولیا و امامان علیهم السلام اندازد و فاصله بین خود و آنان را سنجیده، با کمال وجود وجدیت سعى در رساندن خویش به آنان نماید.

و چون‏ [غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ‏] گوید: درون کافران و گمراهان و زندیقان و فاسقان و یهودیان و مسیحیان را بنگرد و به اعمال قبیحه آنان نظرى بیندازد و عذاب برزخ و آخرت آنان را مشاهده کند، به نحوى که ترس از گمراهى و ضلالت تمام وجود او را پر کند و این ترس براى همیشه مانع از افتادن او در دامن پلیدى و گمراهى گردد.

تفسیرى دیگر از سوره حمد

در تفسیر «تیسیر» آورده که:

تمامى معانى کلماتش به دو چیز باز مى‏گردد:

[الْحَمْدُ لِلَّهِ‏]: حمد، دو حمد است: یکى بر صفات الهى و یکى بر نعما و آلاى نامتناهى، یا یکى به واسطه و دیگرى بدون واسطه.

[رَبِّ الْعالَمِینَ‏]: عالم دو عالم است: یکى عالم بقا و یکى عالم فنا، یا یکى عالم علوى و دیگرى عالم سفلى.

[الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏]: رحمت دو رحمت است، یکى در دنیا و دیگرى در عقبى یا یکى شامل همه خلقان و دیگرى خاص به مؤمنان.

[مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏]: جزاست و جزا دو چیز است، یکى بر وفا و یکى بر رجا، یا یکى در رجعت صغرى و دیگرى در رجعت کبرى.

[إِیَّاکَ نَعْبُدُ]: عبادت دو عبادت است، یکى پوشیده و دیگرى پیدا، یا یکى عبادت اجرا و بندگان و دیگرى عبادت احرار و مخلصان.

[إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏]: استعانت بر دو مرحله است، یکى بر آداب امر و دیگرى بر تحمل قضایا، یکى استعانت در امور دنیا و دیگرى طلب اعانت در یوم نشور و جزا.

[اهْدِنَا]: هدایت بر دو مرتبه است، یکى ابتداى آن و دوم ثبات بر آن، یا یکى هدایت صورى و دیگرى هدایت معنوى.

[الصِّراطَ]: دو صراط است، یکى راه اهل سعادت و دوم طریق ارباب شقاوت که اول طریق مستوى و ثانى طریق منحنى است.

[الْمُسْتَقِیمَ‏]: مستقیم راه راست است و راه راست نیز دو راه است، یکى راه اصحاب شریعت و دیگرى ارباب طریقت، یا یکى راه کوتاه و آبادان و دیگرى راه دور و بیابان.

[أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ‏]: سعدائند و ایشان دو فرقه‏اند: یکى انبیا و دیگرى اولیا و یایکى سید ابرار و دیگرى اهل بیت آن بزرگوار.

[غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ‏]: اشقیائند و ایشان نیز دو گروهند، یکى یهود و دیگرى نصارى یا یکى علماى معاند و دیگرى مقلدان آن بى‏دینان و چون هر یک از این‏ها به دو قسم انقسام یافته بدین سبب او را مثانى گویند.

پی نوشت :

______________________________

(1)- وسائل الشیعة: 6/ 38، باب 1، حدیث 7282.